NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 14 आर्यभट्ट:

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter 14 आर्यभट्ट: सम्पूर्ण हल

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter Chapter 14 आर्यभट्ट: कक्षा 8 संस्कृत विषय के इस अध्याय का संपूर्ण हल यहां पर दिया जा रहा है जो ऐसे छात्रों की मदद करेगा जो परीक्षा में अच्छे अंक प्राप्त करना चाहते हैं कक्षा 8 संस्कृत रुचिरा भाग 3 के इस एकादश: पाठ: कः रक्षति कः रक्षितः का संपूर्ण हल यहां पर आसान भाषा में दिया गया है इसे पढ़ने में किसी भी छात्र को किसी भी प्रकार की दिक्कत नहीं आएगी इसकी मदद से आप अपनी परीक्षा में अच्छे अंक प्राप्त कर सकते हैं कक्षा 8 संस्कृत पाठ 9 सप्तभगिन्य: के प्रश्न उत्तर आसान भाषा में आकर प्रदान किए गए यदि इसके बारे में कोई भी सवाल हो या सुझाव हो तो नीचे कमेंट करके हमसे जरूर पूछें और यदि यह पोस्ट आपको अच्छी लगे तो अपने दोस्तों के साथ शेयर जरूर करें

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Chapter Chapter 14 आर्यभट्ट:: All questions and answers from the NCERT Book of Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 14 are provided here for you for free. You will also love this solution. All Chapter NCERT Solutions for class Class 8 Sanskrit are prepared by our team.

NCERT की पूरी किताब पीडी एफ के रूप म डाउनलोड करने के लिए यहा पर क्लिक करे |

चतुर्दश:: पाठ: आर्यभटः

पूर्वदिशायाम् उदेति सूर्य: पश्चिमदिशायां च अस्तं गच्छति इति दृश्यते हि लोके । परं न अनेन अवबोध्यमस्ति यत्सूर्यो गतिशील इति । सूर्योऽचलः पृथिवी च चला या स्वकीये अक्षे घूर्णति इति साम्प्रतं सुस्थापितः सिद्धान्तः । सिद्धान्तोऽयं प्राथम्येन येन प्रवर्तितः, सः आसीत् महान् गणितज्ञः ज्योतिर्विच्च आर्यभटः । पृथिवी स्थिरा वर्तते इति परम्परया प्रचलिता रूढिः तेन प्रत्यादिष्टा । तेन उदाहृतं यद् गतिशीलायां नौकायाम् उपविष्टः मानवः नौकां स्थिरामनुभवति, अन्यान् च पदार्थान् गतिशीलान् अवगच्छति । एवमेव गतिशीलायां पृथिव्याम् अवस्थितः मानवः पृथिवीं स्थिरामनुभवति सूर्यादिग्रहान् च गतिशीलान् वेत्ति ।

हिन्दी अनुवाद — – संसार में यह दिखाई देता है कि सूर्य पूर्व दिशा में उदय होता है और पश्चिम दिशा में अस्त होता है। परन्तु इससे यह नहीं ज्ञात होता कि सूर्य गतिशील है । सूर्य अचल है और पृथ्वी चलायमान हैं जो अपनी धुरी पर घूमती है, यह इस समय भली-भाँति स्थापित सिद्धांत है। इस सिद्धांत को सर्वप्रथम जिसने प्रारम्भ किया, वह थे महान गणितज्ञ और ज्योतिषी आर्यभट पृथ्वी स्थिर है, परम्परा से चली आ रही इस प्रथा का उन्होंने खण्डन किया। उन्होंने उदाहरण दिया कि चलती हुई नाव में बैठा व्यक्ति नाव को स्थिर (रुकी हुई) अनुभव करता है, और दूसरे पदार्थों को गतिशील समझता है। इसी प्रकार गतिशील पृथ्वी पर स्थित मनुष्य पृथ्वी को स्थिर अनुभव करता है और सूर्य आदि ग्रहों को गतिशील समझता है।

476 तमे ख्रिस्ताब्दे (षट्सप्तत्यधिकचतुः शततमे वर्षे) आर्यभटः जन्म लब्धवानिति तेनैव विरचिते ‘आर्यभटीयम्’ इत्यस्मिन् ग्रन्थे उल्लिखितम् । ग्रन्थोऽयं तेन त्रयोविंशतितमे वयसि विरचितः । ऐतिहासिक स्त्रोतोभिः ज्ञायते यत् पाटलिपुत्रं निकषा आर्यभटस्य वेधशाला आसीत्। अनेन इदम् अनुमीयते यत् तस्य कर्मभूमिः पाटलिपुत्रमेव आसीत् ।

हिन्दी अनुवाद — सन् 476 ईस्वीं में (चार सौ छिहत्तरवें वर्ष में) आर्यभट ने जन्म लिया, यह उन्हीं के द्वारा रचित ‘आर्यभटीयम्’ नामक ग्रन्थ में उल्लेख किया है। यह ग्रन्थ उन्होंने तेईस ( 23 ) वर्ष की आयु में लिखा था । ऐतिहासिक स्त्रोतों से ज्ञात होता है कि पाटलिपुत्र (पटना) के निकट आर्यभट की ग्रहों, नक्षत्रों को जानने की प्रयोगशाला थी । इससे यह अनुमान किया जाता है कि उनकी कर्मभूमि पाटलिपुत्र ही थी ।

आर्यभटस्य योगदानं गणितज्योतिषा सम्बद्धं वर्तते यत्र संख्यानाम् आकलनं महत्त्वम् आदधाति । आर्यभटः फलितज्योतिषशास्त्रे न विश्वसिति स्म । गणितीयपद्धत्या कृतम् आकलनमाधृत्य एव तेन प्रतिपादितं यद् ग्रहणे राहु-केतु नामका दानवा नास्ति कारणम् । तत्र तु सूर्यचन्द्रपृथिवी इति त्रीणि एव कारणानि । सूर्यं परित: भ्रमन्त्याः पृथिव्या:, चन्द्रस्य परिक्रमापथेन संयोगाद् ग्रहणं भवति । यदा पृथिव्याः छायापातेन चन्द्रस्य प्रकाशः अवरुध्यते तदा चन्द्रग्रहणं भवति । तथैव पृथ्वीसूर्ययोः मध्ये समागतस्य चन्द्रस्य छायापातेन सूर्यग्रहणं दृश्यते ।

हिन्दी अनुवाद — – आर्यभट का योगदान गणित ज्योतिष से सम्बन्ध रखता है, जहाँ संख्याओं की गणना महत्व रखती है। आर्यभट फलित ज्योतिष शास्त्र में विश्वास नहीं रखते थे। गणितीय पद्धति से किए गए आकलन के आधार पर ही उन्होंने प्रतिपादित किया कि ग्रहण में राहु-केतु नामक राक्षस कारण नहीं है। वहाँ तो सूर्य, चन्द्रमा और पृथ्वी ये तीनों ही कारण हैं। सूर्य के चारों ओर घूमती हुई पृथ्वी का चन्द्रमा के घूमने के मार्ग के संयोग से ग्रहण होता है। जब पृथ्वी की छाया पड़ने से चन्द्रमा का प्रकाश रूक जाता है तब चन्द्रग्रहण होता है। वैसे ही पृथ्वी और सूर्य के बीच में आए हुए चन्द्रमा की छाया पड़ने से सूर्यग्रहण होता है।

समाजे नूतनानां विचाराणां स्वीकरणे प्रायः सामान्यजनाः काठिन्यमनुभवन्ति । भारतीयज्योतिः शास्त्रे तथैव आर्यभटस्यापि विरोधः अभवत् । तस्य सिद्धान्ताः उपेक्षिताः। सः पण्डितम्मन्यानाम् उपहासपात्रं जातः । पुनरपि तस्य दृष्टिः कालातिगामिनी दृष्टा । आधुनिकै: वैज्ञानिकैः तस्मिन् तस्य च सिद्धान्ते समादरः प्रकटितः । अस्मादेव कारणाद् अस्माकं प्रथमोपग्रहस्य नाम आर्यभट इति कृतम् । वस्तुतः भारतीयायाः गणितपरम्परायाः अथ च विज्ञानपरम्परायाः असौ एकः शिखरपुरुषः आसीत्।

हिन्दी अनुवाद — समाज में नये विचारों को स्वीकार करने में अधिकतर सामान्य लोग कठिनाई का अनुभव करते हैं। भारतीय ज्योतिष शास्त्र में वैसे ही आर्यभट का भी विरोध हुआ। उनके सिद्धांत नहीं माने गए। वह स्वयं को भारी विद्वान मानने वाले महान् पण्डितों के उपहास के पात्र बन गए। फिर भी उनकी दृष्टि समय को लाँघने वाली देखी गई। आधुनिक वैज्ञानिकों ने उनमें और उनके सिद्धांतों में विश्वास प्रकट किया। इस ही कारण से हमारे पहले उपग्रह का नाम आर्यभट रखा गया। वास्तव में गणित की परम्परा और विज्ञान की परम्परा के वह एक शिखर ( महान्) पुरुष थे ।

शब्दार्थ

अवबोध्यम् = समझने योग्य जानने योग्य, जानना
अचलः = स्थिर
अस्थिर, गतिशील
धुरी पर घूमती है
स्वकीये = अपने
अक्षे घूर्णति = धुरी पर घूमती है
सुस्थापितः = बहाली भांति स्थापित
प्राथम्येन = सर्व प्रथम
ज्योतिर्विद् = ज्योतिषी
रूढिः =रिवाज प्रचलित प्रथा.
प्रत्यादिष्टा (प्रति+आदिष्टा)= खंडन किया
ख्रिस्ताब्दे (ख्रिस्त+अब्दे
षट्सप्ततिः = छिहत्तर
निकषा = समीप
आदधाति = रखता है
भ्रमन्त्याः = घूमने वाली की घूमती हुई की
छायापातेन = छाया पड़ने से
अवरुध्यते = रुक जाता है
अपरत्र = दूसरी ओर
अवस्थितः = स्थित
विश्वसिति स्म = विश्वास करता था
प्रतिरोधस्य = रोकने का
पण्डितम्मन्यानाम् = स्वयं को भारी विद्वान् मानने वालों का
कालातिगामिनी= समय को लाँघने वाली

पाठ्य पुस्तक मे दिए गए प्रश्न ओर उनका हल

प्रश्न: 1 . एकपदेन उत्तरत-[एक पद में उत्तर दीजिए-]
[क] सूर्यः कस्यां दिशायाम् उदेति ?
[ख] आर्यभटस्य वेधशाला कुत्र आसीत् ?
[ग] महान् गणितज्ञः ज्योतिर्विच्च कः अस्ति ?
[घ] आर्यभटेन कः ग्रन्थः रचितः ?
[ङ] अस्माकं प्रथमोपग्रहस्य नाम किम् अस्ति ?

उत्तरम् — [क] पूर्वदिशायाम् [पूर्वस्याम्]
[ख] उपपाटलिपुत्रम् [पाटलिपुत्रे] [ग] आर्यभट:
[घ] आर्यभटीयम् [ङ] आर्यभटः

2. पूर्णवाक्येन उत्तरत

(क) कः सुस्थापित: सिद्धान्तः ?
उ. सूर्योऽचलः पृथिवी च चला, या स्वकीये अक्षे घूर्णति इति सुस्थापितः सिद्धान्तः । llery

(ख) चन्द्रग्रहणं कथं भवति ?
उत्तर – यदा पृथिव्याः छायापातेन चन्द्रस्य प्रकाशः अवरुध्यते तदा चन्द्रग्रहणं भवति ।

(ग) सूर्यग्रहणं कथं दृश्यते?
उत्तर – यदा पृथ्वीसूर्ययोः मध्ये चन्द्रः समागच्छति तदा सूर्यग्रहणं दृश्यते ।

(घ) आर्यभटस्य विरोधः किमर्थमभवत्?
उत्तर – समाजे नूतनानां विचाराणां स्वीकारणे जनाः काठिन्यम् अनुभवन्ति अस्मादेव कारणाद् आर्यभटस्य विरोधः अभवत् ।

(ङ) प्रथमोपग्रहस्य नाम आर्यभटः इति कथं कृतम् ?
उ. आधुनिकैः वैज्ञानिकैः आर्यभटे, तस्य सिद्धान्ते च समादारः प्रकटितः । अतः अस्माकं प्रथमोपग्रहस्य नाम आर्यभटः इति कृतम |

प्रश्न: 2 . सन्धिविच्छेदं कुरुत-[सन्धि-विच्छेद कीजिए-]
ग्रन्थोऽयम् =……………+…………
सूर्याचलः ……………+…………
तथैव = ……………..+………………..
कालातिगामिनी = ……………+…………
प्रथमोपग्रहस्य = ……………+…………

उत्तरम् — ग्रन्थोऽयम् – ग्रन्थः + अयम्
सूर्याचलः = सूर्य ‘ + अचल:
तथैव = तथा + एव
कालातिगामिनी = काल + अतिगामिनी
प्रथमोपग्रहस्य = प्रथम + उपग्रहस्य

प्रश्न: 3 . अधोलिखितपदानां विपरीतार्थकपदानि लिखत-[निम्नलिखित पदों के विपरीतार्थक पद लिखिए-]
उदयः अचल: अन्धकारः स्थिरः समादरः

उत्तरम् — उदयः – अस्तः
अचलः – गतिशीलः [चल:]
अन्धकारः – प्रकाशः
स्थिरः – गतिशील:
समादरः – निरादरः [उपहास:]

प्रश्न: 4 . अधोलिखितानि पदानि आधृत्य वाक्यानि रचयत-[निम्नलिखित पदों के आधार पर वाक्यों की रचना कीजिए-
साम्प्रतम निकषा परितः उपविष्टः कर्मभूमिः वैज्ञानिकः

उत्तरम् — साम्प्रतं छात्राः कक्षायाम् पठन्ति ।
जलम् निकषा जीवाः गच्छन्ति ।
बालाः गृहम् परितः भ्रमन्ति ।
मार्गे उपविष्ट: बालकः रोदति ।
संसारः एव जीवानां कर्मभूमिः वर्तते ।
आर्यभटः भारतस्य प्राचीनः वैज्ञानिकः आसीत् ।

प्रश्न: 5 . मञ्जूषात: पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-[मंजूषा से पदों को लेकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए-
नौकाम् पृथिवी तदा चला अस्तं |
[क] सूर्यः पूर्वदिशायाम् उदेति पश्चिमदिशि च . . . . . गच्छति ।
[ख] सूर्यः अचलः पृथिवी च . . !
[ग] . . . . . . स्वकीये अक्षे घूर्णति ।
[घ] यदा पृथिव्याः छायापातेन चन्द्रस्य प्रकाशः अवरुध्यते . . . . . . . . . . चन्द्रग्रहणं भवति ।
[ङ] नौकायाम् उपविष्टः मानवः . . स्थिरामनुभवति ।

उत्तरम् — [क] सूर्यः पूर्वदिशायाम् उदेति पश्चिमदिशि च अस्तं गच्छति ।
[ख] सूर्यः अचलः पृथिवी च चला ।
[ग] पृथिवी स्वकीये अक्षे घूर्णति ।
[घ] यदा पृथिव्याः छायापातेन चन्द्रस्य प्रकाशः अवरुध्यते तदा चन्द्रग्रहणं भवति ।
[ङ] नौकायाम् उपविष्टः मानव: नौकां स्थिरामनुभवति ।

प्रश्नः . उदाहरणानुसारं पदपरिचयं ददत-[उदाहरणों के अनुसार पदों का परिचय दीजिए-]
पदानि……… लिङ्गम्………. विभक्तिः ………..वचनम्
यथा- चन्द्रस्य ……..पुल्लिङ्गः ….. षष्ठी ….एकवचनम्
वेधशालायाम् =
पृथिवी =
परम्परया =
त्रीणि =
छायापातेन =

उत्तरम् — पदानि …..विभक्तिः ….वचनम् ….
वेधशालायाम्….. स्त्रीलिङ्गम् …..सप्तमी …..एकवचनम्
पृथिवी…… स्त्रीलिङ्गम्….. प्रथमा ……एकवचनम्
परम्परया ……….स्त्रीलिङ्गम् ……तृतीया …..एकवचनम्
त्रीणि …..नपुंसकलिङ्गम्….. प्रथमा/द्वितीया…… बहुवचनम्
छायापातेन……. पुंल्लिङ्गम्…… तृतीया….. एकवचनम्

अतिरिक्त-अभ्यासः

[1] पाठांशम् पठत प्रश्नान् च उत्तरत-[पाठांश पढ़िए और प्रश्नों के उत्तर दीजिए-] .

पूर्वदिशायाम् उदेति सूर्यः पश्चिमदिशायां च अस्तं गच्छति इति दृश्यते हि लोके । परं न अनेन अवबोध्यमस्ति यत्सूर्यो गतिशील इति । सूर्योऽचलः पृथिवी च चला या स्वकीये अक्षे घूर्णति इति साम्प्रतं सुस्थापितः सिद्धान्तः । सिद्धान्तोऽयं प्राथम्येन येन प्रवर्तितः, स आसीत् महान् गणितज्ञः ज्योतिर्विच्च आर्यभटः । पृथिवी स्थिरा वर्तते इति परम्परया प्रचलिता रूढिः तेन प्रत्यादिष्टा । I .

1 . सूर्यः कस्याम् दिशायाम् उदेति ?
। – 2 . महान् गणितज्ञः ज्योतिर्विद् च कः आसीत ?
3 . कः अचलः अस्ति ?
4 . स्वकीये अक्षे का घूर्णति ?

II – 1 . का प्रचलिता रूढिः आर्यभटेन प्रत्याष्टिा ?
2 . कः सिद्धान्तः सर्वप्रथम् तेन प्रवर्तितः ?

III . भाषिकार्यम्
1 . ‘पृथिवी स्थिरा वर्तते’ इति वाक्ये
[i] ‘वर्तते’ क्रियापदस्य कः कर्ता ? [पृथिवी, स्थिरा]
[ii] किं विशेषण पदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
[ii] ‘अस्ति’ इति क्रियापदस्य कः पर्याय अत्र प्रयुक्तः ?

2 . विलोमपदं चित्वा लिखत
[i] पूर्वदिशायाम् –
[ii] चलः

3 . सन्धिः विच्छेदः वा क्रियताम्
[i] प्रति+आदिष्टा = –
[ii] सूर्योऽचलः =

4 . उपसर्गम् निर्दिशत
[i] प्रचालिता
[ii] अवबोध्यम्

उत्तरम्
I . 1 . पूर्वदिशायाम् 2 . आर्यभटः 3 . सूर्यः 4 . पृथिवी II .
1 . पृथिवी स्थिरा वर्तते इति प्रचलिता रूढिः आर्यभटेन प्रत्यादिष्टा ।
2 . सूर्यः अचलः पृथिवी च चला इति सिद्धान्तः सर्वप्रथमम् आर्यभटेन प्रवर्तितः ।
III . 1 . [i] पृथिवी [ii] स्थिरा [iii] वर्तते
2 . [i] पश्चिमदिशायाम् [i] अचल:
3 . [i] प्रत्यादिष्टा [i]सूर्य:+अचलः
4 . [i] प्र
[ii] अव

5] सन्धिः विच्छेदः वा क्रियताम्-[सन्धि अथवा विच्छेद कीजिए-]
1 . तथैव = ………..
2 . इति + अस्मिन् -………
3 . सिद्धान्तोऽयम् = …………
4 . उप+ईक्षिताः = …………..
5 . पुनरपि = ……..

उत्तरम् — 1 . तथा + एव
2 . इत्यास्मिन्
3 . सिद्धान्तः + अयम्
4 . उपेक्षिताः
5 . पुनः + अपि